Śród rozmaitych rewizyj literackich, na które teraz przyszła moda, o tyle pożyteczna, że na wiele rzeczy patrzyliśmy przez bielmo niewoli na oczach, – jest do zrobienia jedna rzecz pierwszego znaczenia: sprawa należnego w naszej literaturze miejsca dla Bolesława Prusa. Prus bowiem napozór był doceniony, ma…
Czeski Rabelais-Cervantes
Powieść o Svejku
Historja wojaka-aforysty Przed paru laty umarł Jaroslav Hasek, który obok wielu pomniejszych prac humorystycznych pozostawił czterotomowe dzieło, do którego literacka krytyka czeska i zagraniczna nieodrazu znalazła właściwą drogę. Jest to książka o losach dobrego wojaka Svejka podczas wojny światowej („Osudy dobrého vojáka Svejka za svetové…
Wielkopolska
(Z cyklu: Pisarze polscy o Polsce) Na obszernym dziedzińcu, obok zębatego gotyku i osiemnastowiecznych nadbudówek klasztoru norbertanek, stoi w Strzelnie obronny kościołek romański św. Prokopa. Ma wypukłe absydy z chropawego kamienia, okrągłą wieżę o spiczastym dachu, wnętrze pełne starych rzeźb i zapachu kadzidła i pierwotną,…
Listy z Czechosłowacji (cz. 10)
O czas Św. Wojciecha
Od specjalnego wysłannika „Wiadomości Literackich” Słucham kazania, które w wiejskim, podgórskim kościele wygłasza młody ksiądz czeski do swoich czeskich owieczek. Kościół, na zewnątrz dość niefortunnie odnowiony, wewnątrz zachował całe piękno starych i prymitywnych budowli drzewnych. Podobne wnętrza, wsparte o potężne pnie, jakby zaledwie obłupane z…
Listy z Czechosłowacji (cz. 9)
Dla kogo?
Od specjalnego wysłannika „Wiadomości Literackich” Bratysława, w lipcu 1938. Jestem na wsi słowackiej, skrytej w jarze, rozrzuconej po jego załomach, bezładnej, olbrzymiej. Mogłaby to być nasza wieś podolska, mogłyby to być, dzięki winnicom, nasze Zaleszczyki. Przez tę wieś nie przeszły wielkie przemiany wsi czeskiej XIX…
Listy z Czechosłowacji (cz. 8)
Hlinka
Od specjalnego wysłannika „Wiadomości Literackich” Bratysława, w czerwcu 1938. Wodzem tego narodu jest stary, wiejski proboszcz. Nie jest to ksiądz-uczony jakich mamy we Francji, ani ksiądz-działacz jakich znało Poznańskie, ani ksiądz-polityk jak kanclerz Seipel, ani ksiądz-czerwony jak Machay. Próżno szukamy mu antenatów w wielkiej galerji…
Listy z Czechosłowacji (cz. 7)
Nędza nędz sudeckich
Od specjalnego wysłannika „Wiadomości Literackich” W połowie drogi do Graslitz, centrum przemysłu produkującego od lat dziewięćdziesięciu instrumenty muzyczne, w dolinie wciśniętej między lasy, leży osada Rothau. Sudety są częścią Czechosłowacji gdzie bezrobocie jest największe. Okręg tutejszy jest okręgiem największego bezrobocia w Sudetach. Ponad 30%. Jest…
Listy z Czechosłowacji (cz. 6)
Neu Rohlau
Od specjalnego wysłannika „Wiadomości Literackich” Miasteczko jest małe, liczy około 2 500 mieszkańców, opiera się już na pograniczu leśnem gór Kruszcowych. Przed wojną był to kraj bogaty i piwem płynący. Siedzę w dużej, pustej oberży. Wyszynkowała dziś trzy bomby piwa i dwie kawy. Przed wojną…
Listy z Czechosłowacji (cz. 5)
Cień Metternicha
Od specjalnego wysłannika „Wiadomości Literackich” Königswart, w czerwcu 1938. Wieczór jest zupełnie spokojny, ale miasteczko naładowane dynamitem. Dobrze że rynek jest wydłużony, dobrze że w tym kraju panuje kultura pieśni. Ale gdyby nie, mogłoby być gorzej. Z okna pokoju na piętrze widać to wszystko wyraźnie.…
Listy z Czechosłowacji (cz. 4)
W krainie małych ludków
Od specjalnego wysłannika „Wiadomości Literackich” Praga, w czerwcu 1938. Deszcz uderza o szyby pociągu, który od Eger i Karlsbadu wspina się ku górze, równolegle z Górami Kruszcowemi, który potem, równomiernie z Olbrzymiemi, spadać będzie wdół aż ku Śląskowi, Morawom, Beskidom. Przez szybę migają wielkie sosnowe…
Listy z Czechosłowacji (cz. 3)
Kraj w którym podnoszą rękę…
Od specjalnego wysłannika „Wiadomości Literackich” Praga, w maju 1938. O Eger, czyli Cheb po czesku, mówią mi broszury niemieckie, czeskie, francuskie, propagandowe. Ale na długo przed nimi wszystkimi przyszedł tu ktoś dostojny i wielki, rzucając reflektory poezji na małe sudeckie miasto. Był to Friedrich Schiller.…
Listy z Czechosłowacji (cz. 2)
Akt pierwszy: mobilizacja czeska
Od specjalnego wysłannika „Wiadomości Literackich” Praga, w maju 1938. Po dn. 12 marca 1938 r. Czechosłowacja przeżyła okres największego niepokoju od czasów wojny. Kilkakrotnie jej protesty udaremniły powrót Habsburgów, Anschluss, austrjacko-niemiecką unję celną, utrzymując przy życiu małą republikę związkową. Przeceniono Habsburgów, niedoceniono Hitlera. Aż pewnego…
Listy z Czechosłowacji (cz. 1)
Praga, caput regni
Od specjalnego wysłannika „Wiadomości Literackich” Praga, w maju 1938. Patrzę w ciepły, południowy dzień, z murów Hradczynu, które były niegdyś warowne, na dziwne miasto, które w dziwnym kraju jest stolicą bardzo dziwnego państwa. Żaden naród słowiański nie współpracował tak owocnie z Niemcami – i żaden…
Wspomnienia o rabacji
W archiwum hr. Ostrowskich w Ujezdzie zachował się nieukończony dzienniczek Emmy Stojowskiej. Pisany ze świeżych wspomnień, uderza świeżością i dziecinnem przejęciem. Panienka opowiada szybko, niedbale (błędy ortograficzne!) – a jednak bez wahania, jako rzecz pewną i słyszaną powtarza wykrzykniki i odgrażania się rozjuszonych chłopów małopolskich:…
Droga Niemiec do narodowego socjalizmu
Nigdy monarchiści nie tworzą monarchji, ani republikanie republiki. Raczej dzięki złym monarchistom rodzi się idea republikańska, a dzięki złym republikanom idea monarchiczna. (Erik Reger: „Das wachsame Hähnchen”) ODREWOLUCJONIZOWANA REWOLUCJA W rewolucjach tkwi skłonność do potęgującego się rozwoju w kierunku radykalnym. Natomiast inicjatorzy wszelkiej rewolucji dążą…
Dmowski z wosku
Świetny publicysta p. Ksawery Pruszyński naszkicował w nr. 796 „Wiadomości Literackich” sylwetkę Romana Dmowskiego, opierając się na danych z jego biografji i twórczości1). Postać Dmowskiego, którą w ten sposób odtworzył, przypomina figury z panopticum albo portrety pośmiertne. Oparte są one na dokumentach autentycznych, na fotografjach…
Dowcipny jezuita
Miałem stryja Cyprjana Ułaszyna, marszałka szlachty powiatu lipowieckiego na Ukrainie (w epoce uwłaszczenia włościan – siódmy dziesiątek lat ub. w.), który będąc bardzo „pobożny” a więc i zabobonny, unikał wyrazów śmierć, umrzeć. Nigdy więc nie wyrażał się w rozmowie o czyjejś śmierci, że umarł; jeśli…
Roman Dmowski
Urodził się nie w Warszawie, jak pisały bezmyślne nekrologi, ale na Kamionku. Jest to różnica, i różnica bardzo wielka, wprost olbrzymia, a to że ktoś nie jest w stanie dostrzec jej znaczenia, nic nas w tej chwili nie obchodzi. W Warszawie, tej prawdziwej Warszawie klasycystycznych…
Podróż społeczna po Polsce
Konrad Wrzos. Oko w oko z kryzysem. Repartaż z podróży po Polsce. Fotomontaż okładki art. mal. Jerzego Zaruby. Warszawa, F. Hoesick, 1933; str. 378 i 6nl. Jesteśmy w pełni sezonu turystycznego; poznajemy Polskę od Tatr po Hel; od jeziora Żarnowskiego do Trockiego, wędrując autem, kajakiem,…
Listy z Ameryki (cz. 5)
Ford
11 października 1935. Przedewszystkiem trzeba wypełnić kwestjonarjusz. Trzeba się zarejestrować u specjalnego urzędnika w specjalnym budynku. Nie wolno palić. W obrębie całego Dearborn, w którem pracuje kilkadziesiąt tysięcy ludzi, nie wolno zapalić zapałki. Ludzie żują tytoń. Przyznaję, że nie odrazu zorjentowałem się, czemu mój przewodnik…
Polska a Gdańsk w czasach Batorego
„Gdańszczanie będąc pod posłuszeństwem koronnem, zbogaciwszy się a prawie jako wieprze utuczywszy z majętności Korony, pany się poczynili, a nas pomamili, a już ci zaledwie rzeczą samą, choć nie nazwiskiem, dowiedli tego byli praktykami swemi, że naszymi panami byli, ponieważ wszytkie zboża, towary, majętnosci dochodów…
Wyspa azaljowa
(Z cyklu: Pisarze polscy o Polsce) W końcu maja w poleskich lasach zaczynały dziać się cuda. Wtedy do mego studenckiego pokoju w Warszawie wpadała depesza: „Azalje kwitną, przyjeżdżaj”. Nauka szła w kąt. Uczyć się można wszędzie i zawsze, a to dzieje się tylko raz do…
LISTY Z NIEMIEC
PRZEMYSŁ I RELIGJA
ESSEN NAD RUHRĄ I FRANKFURT NAD MENEM Ludzie mają naogół skłonność do upraszczania rzeczywistości. Układają zjawiska – jak domino – na jednej płaszczyznie i budują łańcuch przyczynowy jednokierunkowy i zamknięty w sobie. Przeżywają dramaty na scenie jak pełną rzeczywistość, nie przeczuwają jakby istnienia autora, reżysera…
Ciechocinek
(Z cyklu: Pisarze polscy o Polsce) Nazwa Ciechocinek wiązała się w moich wspomnieniach ze znakomitym aktorem-monologistą Fiszerem. Przed trzydziestu laty, kiedy jeszcze, jako uczeń, bawiłem w czasie wakacyj w Krynicy, słyszałem świetny monolog Fiszera, poświęcony „pani Piperment na wodach w Ciechocinku”. Ówczesny Wyrwicz tak świetnie…
Historje około Włocławka
(Z cyklu: Pisarze polscy o Polsce) Kobieta, która mnie wykarmiła swojem mlekiem, pochodziła właśnie spod Włocławka, w rodzinie naszej ustaliło się dla niej przezwisko „piękna Kosta”, bo na imię jej było Konstancja. Jakie nosiła nazwisko, do dziś nie wiem, chociaż ją potem spotkałam. Była to…
